Ở Nhật Bản, người ta thường tin rằng mặt trăng sáng nhất là khi mùa thu vừa ghé qua. Cái nóng oi ả của mùa hạ dần lùi lại, để lại bầu không khí trong trẻo, se lạnh, khiến ánh trăng tròn vằng vặc trở nên lung linh hơn bao giờ hết. Trong không gian tĩnh lặng ấy, những chiếc đèn lồng trắng – vàng như hòa nhịp cùng vầng trăng, tạo nên khung cảnh vừa huyền hoặc vừa thanh bình. Và chính khoảnh khắc ấy đã sinh ra một phong tục đẹp – Otsukimi (お月見), lễ hội ngắm trăng mùa thu.

Nguồn gốc từ cung đình đến dân gian

Otsukimi xuất hiện tại Nhật từ thế kỷ 8, chịu ảnh hưởng từ lễ Trung thu của Trung Hoa. Thời Heian, đây là thú vui tao nhã của giới quý tộc, họ tổ chức tiệc ngắm trăng trong những khu vườn rộng, trà thất yên tĩnh hay thậm chí trên thuyền, để ngắm ánh trăng in bóng xuống mặt hồ. Âm nhạc cung đình, tiếng đàn koto, sáo shakuhachi và những bài thơ waka được cất lên, tạo nên một không gian giao hòa giữa con người và thiên nhiên.

Thời gian trôi qua, đặc biệt là đến thời Edo, Otsukimi đã rời khỏi chốn cung đình để đến gần với cuộc sống thường nhật. Nông dân, thị dân cũng bắt đầu ngắm trăng, dâng lễ để tạ ơn mùa màng và cầu chúc cho năm mới đủ đầy. Từ đó, Otsukimi trở thành nét văn hóa chung, vượt qua ranh giới giai cấp, chỉ còn lại sự gắn kết giữa con người với thiên nhiên và mùa vụ.

Những đêm trăng đặc biệt

Theo lịch âm cổ, Otsukimi được tổ chức vào Jugoya – đêm rằm tháng 8 âm lịch, khi trăng tròn nhất và sáng nhất trong năm. Người Nhật tin rằng, ngắm trăng đêm ấy sẽ mang lại sự may mắn, thịnh vượng. Ngoài Jugoya, họ còn có Jusan-ya – đêm rằm tháng 9 âm lịch, thường gọi là “Trăng hạt dẻ”, bởi đây là mùa của khoai lang, hạt dẻ và nhiều sản vật thu hoạch khác. Người ta quan niệm rằng nếu đã ngắm Jugoya thì cũng nên ngắm Jusan-ya, bởi chỉ khi ấy niềm vui mới trọn vẹn. Năm 2025, Jugoya sẽ rơi vào ngày 6/10, còn Jusan-ya vào ngày 2/11.

Thỏ Ngọc và biểu tượng nhân ái

Khác với hình ảnh “ông mặt trăng” ở phương Tây, người Nhật tưởng tượng trên cung trăng có một chú thỏ ngọc (Tsuki no Usagi) đang giã gạo làm mochi. Truyền thuyết kể rằng xưa kia, thỏ đã hy sinh thân mình để cứu giúp một vị thiên linh cải trang thành người hành khất. Cảm động trước tấm lòng nhân ái ấy, thiên linh đưa hình ảnh thỏ lên mặt trăng để muôn đời được tưởng nhớ. Vì thế, thỏ ngọc không chỉ là nhân vật cổ tích mà còn trở thành biểu tượng của lòng từ tâm, sự tinh khiết và may mắn.

Khi ngắm trăng, người Nhật thường dâng tsukimi dango – những viên bánh gạo tròn trắng xếp thành hình tháp nhỏ. Dango tượng trưng cho vầng trăng sáng, đồng thời là lời cầu nguyện cho mùa màng sung túc và gia đình đủ đầy. Thỉnh thoảng, người ta còn thấy chính ánh trăng như một chiếc dango khổng lồ treo lơ lửng trên bầu trời.

Hương vị mùa thu trên mâm cỗ

Otsukimi không thể thiếu những món ăn gắn với mùa thu. Ngoài dango, còn có khoai sọ (sato-imo) luộc hoặc hầm – biểu tượng cho sự gắn kết bền chặt. Bí đỏ Nhật (kabocha), hạt dẻ (kuri) và khoai lang cũng thường xuất hiện, bởi đây là lúc chúng vào mùa thu hoạch. Người ta còn chuẩn bị trái cây mùa thu, edamame (đậu nành non) và đặc biệt là những bát tsukimi soba/udon, với quả trứng lòng đào tròn đầy như vầng trăng đang ngự trị trong bát mì nóng hổi.

Đi kèm với đó là những nhành susuki (cỏ lau), được cắm trang trọng như thay thế cho bông lúa, vừa để tạ ơn mùa gặt vừa mang ý nghĩa xua đuổi tà khí, đem lại bình an cho gia đình.

Otsukimi qua ánh mắt trẻ thơ

Với trẻ em, Otsukimi không chỉ là lễ hội ngắm trăng mà còn là một ngày hội sáng tạo. Các em được hát bài “Usagi Usagi” (Chú thỏ nhỏ), làm mặt nạ thỏ, lồng đèn, trang trí lớp học bằng lá mùa thu, hay nặn bánh dango từ đất nặn hoặc bột mochi. Trẻ nhỏ cũng thường nghe kể truyền thuyết về thỏ ngọc, để hiểu thêm về giá trị của lòng nhân ái và tưởng tượng ra chú thỏ đang miệt mài giã bánh trên cung trăng.

Otsukimi trong nhịp sống hiện đại

Ngày nay, Otsukimi vẫn được gìn giữ, dù xã hội Nhật Bản đã thay đổi nhiều. Tại các đền, chùa, vườn Nhật, lâu đài hay công viên lớn, người ta tổ chức sự kiện ngắm trăng với trà đạo, hòa nhạc koto, shakuhachi, thả đèn lồng hay chiếu sáng đặc biệt. Ở Tokyo, Kyoto hay nhiều thành phố lớn, lễ hội Otsukimi trở thành một dịp không chỉ để người Nhật mà cả du khách quốc tế trải nghiệm vẻ đẹp thiền tịnh của văn hóa Nhật Bản.

Khi ánh trăng mùa thu chạm vào tâm hồn

Otsukimi không ồn ào, náo nhiệt như nhiều lễ hội khác mà lặng lẽ, sâu lắng, như một khoảng dừng cho tâm hồn giữa nhịp sống hối hả. Trong khoảnh khắc trăng sáng vằng vặc, con người được mời gọi tạm gác lại lo toan thường nhật, để lắng nghe thiên nhiên, biết ơn mùa màng và trân trọng những điều trọn vẹn đang có.

Và biết đâu, khi ngước nhìn vầng trăng ấy, bạn sẽ thấy chú thỏ nhỏ đang miệt mài giã mochi như một lời nhắc nhở rằng, trong sự bình dị luôn ẩn chứa điều nhiệm màu.

Otsukimi và Trung thu Việt Nam – hai sắc thái của một mùa trăng

Thú vị là, khi người Nhật ngước nhìn vầng trăng và bày biện dango cùng cỏ lau, thì ở Việt Nam, trẻ em lại rộn ràng với đèn lồng, múa lân và những chiếc bánh trung thu tròn đầy. Nếu Trung thu Việt Nam mang màu sắc hội hè náo nhiệt, là dịp gia đình sum vầy và trẻ nhỏ vui chơi, thì Otsukimi của Nhật lại thiên về sự tĩnh lặng và chiêm nghiệm, nơi con người dành một khoảnh khắc để kết nối với thiên nhiên và lòng biết ơn mùa màng.

Dẫu khác nhau về cách thức, cả hai nền văn hóa đều gặp nhau ở một điểm – ánh trăng mùa thu luôn là biểu tượng của đoàn viên, sung túc và niềm hy vọng.